حديثي از رسول اكرم(ص) به اين مضمون نقل شده است كه فرموده‌اند: چون كسي در نوجواني و جواني قرآن بياموزد،معرفت قرآني با خون و گوشت او سرشته مي‌شود. بنده به عنوان يك قرآن‌پژوه،بارها و بارها در جلسات قرآني، مساجد، سخنرانيها يا محافل دانشگاهي با اين سؤال و مسأله مواجه مي‌شوم كه عزيزان نوجوان و جوان از من مي‌پرسند: با چه منابعي قرآن‌پژوهي را آغاز كنيم. من به فراخور حال مخاطب،چند اثر را نام مي‌برم.
اكنون مناسب ديدم كه خوب است اساسي‌ترين منابعي را كه من خود ساليان سال،با آنها انس داشته‌ام و ارزش و كارايي آنها، به دستم آمده است، در اينجا معرفي كنم.

در زمينه تفسير قرآن هنوز تفسيري كه براي جوانان و نوجوانان نوشته شده باشد نداريم و بعضي از پيش خود از آنجا كه شهرت تفسير الميزان حضرت علامه طباطبايي ـ اعلي‌اللّه مقامه ـ را شنيده‌اند، به سراغ ترجمه فارسي الميزان مي‌روند و اين كار درست نيست و چندان حاصلي ندارد،زيرا الميزان براي قرآن‌شناسان و به اصطلاح «منتخبان»[كساني كه به اعلاي مطالعات علمي رسيده‌اند و به نوعي از تحصيل عادي و حتي عالي فراغت يافته‌اند] نوشته شده است. لذا در عين آنكه تفسير مهم و كارآمدي هست، ولي براي از ميان سالي به بالا خوب است. حدوداً از 45سالگي به بعد و نه براي 15 ? 25سالگي كه مراد ما در اين مقاله است. بهترين تفسيري كه تا به امروز براي عامه و براي مراجعه كننده، ساده و بدون اطلاعات فراوان قرآني ـ اسلامي نوشته شده است، تفسير نمونه است كه نزديك به 30جلد است. خوشبختانه اين تفسير يك خلاصه پنج جلدي دارد. ناگفته نماند كه اين تفسير را عده‌اي از فضلاي قرآن‌پژوه حوزه علميه قم،زير نظر آيت‌الله مكارم شيرازي فراهم كرده‌اند. آري خلاصه پنج‌جلدي اين تفسير، براي نوجوانان و جوانان مناسب است. تفسير نور جناب حجةالاسلام والمسلمين محسن قرائتي هم زبان و بيان ساده و دلنشيني دارد.

اولين توصيه اينجانب به مخاطبان اين مقاله اين است كه از ترجمه‌هاي تحت‌اللفظي كه طي هزار سال، دوام و رواج داشته است، بپرهيزند و شيفته سخنان كسي يا كساني كه داد سخن مي‌دهند و در بيان اهميت ترجمه قدما كوشا هستند، نشوند، زيرا بنده به تحقيق و تجربه دريافته‌ام كه حتي يك ترجمه از صدها ترجمه‌قدما(كه دهها نمونه‌آن چاپ شده است) براي امروزيان و به ويژه براي نوجوانان و جوانان مناسب نيست و خوشبختانه در اين مدت بيست سال(بعد از پيروزي انقلاب اسلامي)، بيش از ده ترجمه‌خوب، درست، دقيق و مفهوم، به بازار كتاب و فرهنگ عرضه شده است كه از آن ميان، شش ترجمه را توصيه مي‌كنم:
1ـ ترجمه آيت‌اللّه مكارم شيرازي
2ـ ترجمه آقاي عبدالمحمد آيتي
3ـ ترجمه آقاي محمدمهدي فولادوند
4ـ ترجمه آقاي دكتر سيد جلال الدين مجتبوي
5ـ ترجمه آقاي مسعود انصاري
6 ? ترجمه بهاءالدين خرمشاهي[زيرا بدون ذره‌اي هواي نفس و دفاع از خود عرض مي‌كنم كه زبان ترجمه اينجانب بسيار ساده و همه فهم و زودياب است و استقبال از آن در مدت دوسال و نيم از زمان انتشارش حاكي از همين است].
بشارت بدهم كه ترجمه‌اي ويژه كودكان و جوانان نيز به همت يكي از برجسته‌ترين صاحبنظران ادبيات كودكان و نوجوانان يعني آقاي مصطفي رحماندوست در دست تهيه و تدوين است و اولين بخش آن كه ترجمه جزء سي‌ام قرآن كريم است و در رواني مانند آب و در زلالي هم مانند آب است، به تعداد كمي چاپ شده و براي نظرخواهي از اهل نظرعرضه گرديده است. تكميل و انتشار كامل اين ترجمه، نقطه‌عطفي در ترجمه قرآن كريم به فارسي است.

لغتنامه‌هاي قرآني عربي و عربي‌ـ‌فارسي فراوان است. يكي از بهترين آنها لسان‌التنزيل اثري از مؤلف گمنام، به تصحيح آقاي دكتر مهدي محقق است. ترجمه‌اين بنده هم در قطع رحلي، داراي يك واژه‌نامه دوازده هزار مدخلي در پايان كتاب است. اگر كسي واژه‌نامه مفصل‌تر بخواهد بهترين آنها قاموس قرآن نوشته استاد قرشي است كه هفت جلد آن در سه مجلد به چاپ رسيده است.

فهرستها، آمار مرجعي هستند كه خودشان مراد نيستند، بلكه كليدي هستند كه در تحقيق و مراجعه به قرآن را به روي پژوهش باز مي‌كنند.
بهترين فهرستهاي آيه‌ياب و واژه‌ياب قرآن كريم،سه اثر است كه داشتن هر كدام براي مخاطبان ما كافي است:
الف ـ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم، اثر محمد فؤاد عبدالباقي كه حدوداً 60 ـ70 سال پيش تدوين شده و صدها هزار نسخه از آن در جهان اسلام و ايران به طبع رسيده است. كار اين فهرست(ها) اين است كه با جست و جو در آنها در زير ماده اصلي هر كلمه محل آن كلمه را در قرآن كريم پيدا مي‌كنيم. ولي براي اين كار، بايد ريشه‌كلمه را بشناسيم. مثلاً مستضعفين را در ريشه‌«ضعف» جست و جو كنيم.
ب ـ فرهنگ آماري كلمات قرآن كريم، اثري 3جلدي، تدوين آقاي دكتر محمود روحاني كه آسان‌ياب‌تر از كتاب قبلي است و مثلاً همان كلمه مستضعفين را بايد در «م» (و سپس «سين» و سپس «ضاء» و غيره) جست و جو كرد.
ج ـ فهارس قرآن، اثر دكتر محمود راميار كه هم فهرست الفبايي(مانند فهرست و فرهنگ دكتر روحاني) به دست داده است و هم فهرست موضوع‌ياب.
اما جمع و جور‌ترين فهرست يا فرهنگ موضوع‌ياب قرآني اثري است به نام فرهنگ موضوعي قرآن، تدوين كامران فاني و بهاءالدين خرمشاهي(چاپ سوم، انتشارات ناهيد، 1377) كه در يك جلد و چهارصد صفحه دو ستوني است. مثلاً خمس را بايد در «خ» و زكات را در «ز» جستجو كرد. درست مانند فرهنگ معين، يا لغتنامه دهخدا.

دو تاريخ قرآن، در بازار كتاب امروز وجود دارد. يكي اثر دكتر محمدباقر حجتي به نام پژوهشي در تاريخ قرآن، ديگري كه اندكي ناياب است، تاريخ قرآن اثر شادروان دكتر محمود راميار .

اعلام، جمع كلمه عَلَم است. عَلَم يعني اسم خاص كه گاه جغرافيايي است مانند مَدين، مدينه. گاه تاريخي مانند يكايك پيامبران يا شخصيتهايي چون قارون كه در قرآن از آنها ياد شده است. بهترين اعلام قرآن، كتابي است به همين نام از شادروان دكتر محمد خزائلي، چاپ انتشارات اميركبير. كتاب كوچك «قرآن شناخت» نوشته‌اينجانب، هم اعلام قرآن را به كوتاهي معرفي كرده است.

مراد از احكام قرآن فقه قرآن يا شرح آيات احكام است و مسايلي چون ازدواج و طلاق و كفار و سوگند شكستن و نظير اينها. بهترين اثر در اين زمينه بر مبناي فقه شيعه «احكام قرآن» اثر شادروان دكتر محمد خزائلي است.

بهترين اثر در اين زمينه كه هم اخلاق حميده و هم اخلاق رذيله را شرح مي‌دهد فرهنگ واره اخلاق قرآن، اثري جمع و جور و يك جلدي، از دكتر جعفر شعار است.

مراد آثاري است كه مباحثي كلي و در عين حال لازم در زمينه‌قرآن‌شناسي و قرآن‌پژوهي را معرفي مي‌كند. كتاب قرآن شناخت،اثر اينجانب براي همين منظور و براي مخاطبان جوان نوشته شده است و چاپ چهارم آن هم از سوي انتشارات طرح نو انتشار يافت. اين كتاب به كلاسها و آموزشگاههاي كنكور هم راه يافته است و بسيار دانش‌آموزپسند از آب در آمده است.
اما كتاب مفصل‌تر از اين در همين زمينه شناخت قرآن، اثر قرآن‌شناس بزرگ معاصر، استاد حاج سيد علي كمالي دزفولي است كه از سوي نشر اسوه انتشار يافته است.

به فارسي فقط يك اثر، آن هم به تازگي انتشار يافته است. اين اثر «دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهي» نام دارد كه هفده مؤلف، در نگارش آن همكاري داشته‌اند. افتخار جمع و تدوين اين اثر با نگارنده اين سطور بوده است. اين كتاب مشتمل بر 3600مقاله است. مقالات همه امضا و كتابشناسي دارد. زبان و بيان اين دانشنامه روشن و همه‌فهم است و داشتن اين كتاب، محقق جوان را از داشتن بعضي از كتابهايي كه نام برديم مانند اعلام قرآن و احكام قرآن هم بي‌نياز مي‌گرداند. در اين كتاب، بيش از 800كتاب قرآني عربي، انگليسي و فارسي معرفي شده است و بيش از 800تن از قرآن‌پژوهان كه از اين ميان دويست زندگينامه از معاصران زنده و به قلم خودشان است.
اينها كه برشمرديم و به كوتاهي معرفي كرديم، اساسي‌ترين آثار در ميان آثار و مراجع قرآن‌پژوهي است و داشتن آنها نياز يك دهه تحقيق پژوهشگران جوان را برآورده مي‌سازد.